تالاب؛ جغرافیای اندوه، اکوسیستم امید
تالاب‌ها فقط پهنه‌هایی از آب و سرزمین‌های مرطوب نیستند؛ آن‌ها حافظه مشترک طبیعت و انسان‌اند، جایی برای آرامش روح و جان؛ اما وقتی این اکوسیستم‌های حیاتی خشک می‌شوند یا می‌میرند، تنها گونه‌های جانوری نیستند که از بین می‌روند بلکه بخشی از هویت و سلامت روانی انسان‌ها نیز دفن می‌شود. مدیرکل دفتر حفاظت و احیای تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست از ابعاد پنهان تخریب تالاب‌ها می‌گوید؛ جایی که غم از دست دادن یک اکوسیستم، به اندوهی عمیق‌تر در قلب انسان‌ها تبدیل می‌شود.
به گزارش ایسنا در جهانی که تغییرات اقلیمی به‌سرعت شرایط زیست‌محیطی را تغییر می‌دهد، تالاب‌ها همچنان به‌عنوان یکی از مهم‌ترین سپرهای دفاعی طبیعت در برابر بحران‌های محیط‌زیستی شناخته می‌شوند. مدیرکل دفتر حفاظت و احیای تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست بر اهمیت بی‌بدیل تالاب‌ها در حفظ تعادل اکولوژیک، سلامت روانی و اقتصادی جوامع انسانی تأکید می‌کند و هشدار می‌دهد که بی‌توجهی به این اکوسیستم‌های حساس، آینده‌ای ناپایدار را برای زمین رقم خواهد زد.
«تالاب‌ها فقط زیستگاه گونه‌های گیاهی و جانوری نیستند، بلکه محیطی امن برای درمان بیماری‌های روانشناختی هستند.» آرزو اشرفی‌زاده ـ مدیر کل دفتر حفاظت و احیای تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست ـ در گفت‌وگو با ایسنا در توضیح این جمله می‌گوید: تالاب‌ها به‌دلیل جذابیت‌های زیبایی‌شناختی و تنوع چشم‌انداز، موجب ارتقای سلامت روان می‌شوند. تخریب این زیست‌بوم‌ها حالتی به نام «غم از دست دادن مکان» را در ساکنان اطراف آن‌ها ایجاد می‌کند. این مفهوم به احساسی اشاره دارد که مردم پس از نابودی محیط‌های طبیعی که به آن دلبسته‌اند، تجربه می‌کنند؛ احساسی از اندوه و ناامیدی که می‌تواند سلامت روان افراد را به‌شدت تحت تأثیر قرار دهد. ساکنان اطراف تالاب‌ها اغلب با طبیعت پیوندی عمیق دارند و از دست دادن این اکوسیستم‌ها مثل از دست دادن بخشی از خانه و هویت آن‌هاست.
اشرفی‌زاده بر پیوند میان انسان و تالاب اشاره می‌کند و ضمن تاکید بر اهمیت تالاب‌ها می‌گوید: گرچه تالاب در برابر تغییرات آب و هوایی آسیب‌پذیر است اما احیای نوع ساحلی آن، جان‌پناهی برای مقابله با گرمایش زمین و تغییرات اقلیمی است و زمینه سازگاری و تاب‌آوری در مقابل تغییرات آب و هوایی را فراهم می‌کند.
تالاب‌ها به‌دلیل ویژگی‌های زیست‌محیطی منحصربه‌فردشان، نقش حیاتی در حفظ تعادل اکوسیستم‌های طبیعی و مقابله با اثرات تغییرات اقلیمی دارند. احیای این زیست‌بوم‌ها نه‌تنها به حفظ تنوع زیستی کمک می‌کند بلکه ابزاری موثر برای کاهش پیامدهای گرمایش جهانی محسوب می‌شود.
نقش محیط زیستی تالاب‌ها در زندگی انسان
او ادامه می‌دهد: تالاب از پُر تولیدترین اکوسیستم‌های جهان است و به همین سبب نقش مهمی در تأمین سلامتی، رفاه و آسایش جوامع محلی ساکن در مناطق نزدیک و مجاور دارد علاوه بر آن تأمین‌کننده پروتئین مورد نیاز بشر، تأمین‌کننده آب شرب و تغذیه کننده سفره‌های آب زیرزمینی است. از سوی دیگر به‌صورت مستقیم یا غیر مستقیم از منابع تولید کشاورزی به شمار می‌رود.
مدیر کل دفتر حفاظت و احیای تالاب‌ها سازمان حفاظت محیط زیست با بیان اینکه بقای بسیاری از کپور ماهیان در ایران به تالاب‌های آب شیرین وابسته است، به نقش تالاب‌ها در زمینه جلوگیری از سیل، سونامی و طوفان‌های دریایی اشاره می‌کند و درباره تاثیر آن بر جلوگیری از آلودگی هوا می‌گوید: تالاب می‌تواند ۳۰ درصد کربن یا دی اکسید کربن زمین را در خود ذخیره کند. //// تالاب‌ها همچنین به دلیل فیلتر و ذخیره آب به کلیه‌های زمین مشهورند. در همین راستا نباید فراموش کرد که ۲.۲ میلیارد نفر از مردم کره زمین بدون آب آشامیدنی سالم هستند و تخریب تالاب‌ها به معنی افزایش این عدد است. ////
علاوه بر نقش زیست‌محیطی، تالاب‌ها از منظر اقتصادی نیز اهمیت بالایی دارند. آن‌ها منبع تأمین غذا، آب و حتی اشتغال برای جوامع محلی هستند، به همین دلیل تخریب‌شان می‌تواند تاثیرات اقتصادی و اجتماعی گسترده‌ای به‌دنبال داشته باشد.
تالاب، محل دفن غم و اندوه
او به ابعاد روانشناختی تخریب تالاب‌ها نیز اشاره می‌کند و با تاکید بر اهمیت آن می‌گوید: تالاب‌ها به‌طور ویژه محیطی امن برای درمان بیماری‌های روانشناختی توسط روانشناسان و روانکاوان است و در نگاه عام نیز به دلیل جذابیت‌های زیبایی شناختی و تنوع چشم‌انداز، موجب ارتقای سطح سلامت روان می‌شود.
اشرفی‌زاده با این نتیجه‌گیری که تالاب یکی از مهم‌ترین فاکتورها در چرخه حیات اکوسیستم‌های موثر بر حیات و سلامت انسان است، اظهار می‌کند: طبق تعریف کنوانسیون رامسر، تالاب عبارت است از «مناطق پست باتلاقی، مردابی، آبگیرهای طبیعی یا مصنوعی، دائمی یا موقت دارای آب ساکن یا جاری، شیرین، نیم‌شور یا شور و از جمله مناطق دارای آب‌های دریایی که عمق آن‌ها در حالت جزر کامل از ۶ متر بیشتر نباشد.»
کشاورزی ناپایدار عامل تخریب بیش از نیمی از تالاب‌های بین‌المللی دنیا
او با بیان اینکه حیات تالاب‌ها وابسته به آب است ، می‌گوید: کشاورزی ناپایدار یکی از مهم‌ترین عوامل تخریب تالاب‌هاست. بیش از نیمی از تالاب‌های بین‌المللی دنیا به علت کشاورزی ناپایدار از بین رفته و لازم است اصلاح کشت و آبیاری و حرکت به سمت کشاورزی پایدار به عنوان یک رویکرد حمایتی و حفاظتی برای تالاب‌ها در دستور کار نهادهای متولی و کشاورزان قرار گیرد.
به گفته مدیر کل دفتر حفاظت و احیای تالاب‌ها تعطیلی کشاورزی از آثار تخریب و از بین رفتن تالاب‌هاست و بیشترین آسیب آن متوجه کشاورزان خواهد بود.
آلودگی پلاستیکی؛ تهدید کننده بیش از ۸۰۰ گونه دریایی و ساحلی
اشرفی‌زاده آلودگی پلاستیکی را نیز یکی دیگر از عوامل تهدید و تخریب تالاب‌ها ذکر می‌کند و می‌گوید: آلودگی پلاستیکی تالاب‌ها تهدید کننده زندگی بیش از ۸۰۰ گونه دریایی و ساحلیست همچنین ورود آلودگی خودروها به تالاب نیز موجب از بین رفتن گونه‌های گیاهی و جانوری ارزشمند تالابی می‌شود.
ورود زباله‌های پلاستیکی به اکوسیستم‌های تالابی نه‌تنها به حیات وحش آسیب می‌زند، بلکه می‌تواند چرخه غذایی انسان را نیز مختل کند. این معضل جهانی نیازمند همکاری بین‌المللی برای کاهش مصرف پلاستیک و مدیریت پسماند است.
چرا لاک‌پشت‌های تازه از تخم درآمده فراتی می‌میرند؟
او با تاکید برخودداری از انداختن گونه‌های غیر بومی و مهاجم مثل ماهی قرمز به تالاب‌ها، به تخریب اکوسیستم با دخالت انسان اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: باید غذادهی به سگ‌ها یا رها کردن زباله‌ها در اطراف تالاب‌ها را که منجر به افزایش جمعیت‌های سگ‌ها می‌شود را متوقف کرد. به طور نمونه طعمه شدن گونه ارزشمند لاک‌پشت فراتی تازه از تخم سر درآورده در حاشیه تالاب هورالعظیم در خوزستان یکی از آثار این اقدام تخریبی است.
شرفی‌زاده بر استفاده نکردن از گوشت شکار نیز تاکید می‌کند و در این رابطه هر اقدامی که منجر به ترویج شکار پرندگان تالابی می‌شود را نادرست می‌خواند.
لزوم تغییر نگرش به تالاب
مدیر کل دفتر حفاظت و احیای تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست با تاکید بر لزوم حفظ و نگهداری از پرندگان تالابی به درآمدزایی و اشتغال‌آفرینی شغل پرنده نگری در گردشگری تالابی اشاره کرد و می‌افزاید: همه انتخاب و اقدامات بر روند احیا و حفظ تالاب‌ها موثر است و بر همین اساس ما همچنان امیدوارانه می‌کوشیم تا عقل بشر در انتخاب منافع، بر خودخواهی فائق آمده و نگاه به تالاب‌ها را تغییر دهد.
نگاه سنتی به تالاب‌ها به‌عنوان منابع صرفاً طبیعی در حال تغییر است. امروزه این زیست‌بوم‌ها به‌عنوان فرصت‌هایی برای توسعه گردشگری پایدار و اشتغال‌زایی نیز شناخته می‌شوند.
مسئولیت ایران؛ از نام رامسر تا وضعیت تالاب‌ها
مدیر کل دفتر حفاظت و احیای تالاب‌ها ادامه می‌دهد: ۱۳ بهمن ۱۳۴۹(۲ فوریه ۱۹۷۱) سند نخستین معاهده زیست‌محیطی و تنها کنوانسیون حفاظت از تالاب‌های جهان به نام رامسر در ایران ثبت شد و از سال ۱۲۰۲ میلادی هم با تصویب رسمی مجمع عمومی سازمان ملل، ۲ فوریه در تقویم‌های بین‌المللی به نام روز جهانی تالاب‌ها نام‌گذاری شد. ایران خاستگاه نخستین معاهده زیست محیطی دنیا بوده است که البته مسئولیت در حوزه تالاب‌ها را بسیار سنگین‌تر می‌کند چرا که فرهنگ غنی که منجر به توجه جهانی به تالاب‌ها شده باید در وضعیت امروز تالاب‌های ایران دیده شود.
توجه به اینکه ایران مهد این معاهده جهانی است، وضعیت فعلی تالاب‌های ایران باید الگویی برای سایر کشورها باش اما واقعیت این است که بسیاری از تالاب‌های ایران مانند گاوخونی، هورالعظیم و ارومیه در معرض خطر جدی قرار دارند، موضوعی که نشان می‌دهد فاصله زیادی بین میراث تاریخی و عملکرد فعلی وجود دارد.
گسترش حلقه وصل فعالان تالابی با تعیین جایزه ملی رامسر
اشرفی‌زاده در ادامه اشاره به انتخاب روز دوم فوریه به عنوان روز جهانی تالاب‌ها، به تعیین جایزه ملی رامسر با هدف شناسایی، جمع‌آوری و طبقه‌بندی تجربه‌های موفق مرتبط با حفاظت بهینه از تالاب‌ها و تشویق و گسترش فرهنگ تالابی می‌گوید: جایزه ملی رامسر متاثر از جایزه جهانی رامسر دارای سه بخش است.
او با اشاره به نقش جایزه ملی رامسر در زمینه شناسایی فعالان تالابی ادامه می‌دهد: امروز شبکه‌ای از فعالان تالابی در حوزه‌های مختلف مردمی و دانشگاهی داریم که به علت انجام اقداماتی مانند اهدای جایزه رامسر شناسایی شده‌اند. فعالان با یکدیگر و با سازمان محیط زیست ارتباط پیدا کردند، تجربه و دانش خود را به اشتراک گذاشتند و به گسترش کمی و کیفی حلقه حافظان تالاب‌های ایران کمک کردند.
ورود سه شهر ایران به لیست شهرهای تالابی کنوانسیون رامسر
او ادامه می‌دهد: یکی دیگر از این نقش‌ها معرفی شهرهای تالابی از سوی کنوانسیون رامسر است که سال جاری نیز سه شهر جدید شهر بابل در استان مازندران، شهر کیاشهر در استان گیلان به علت وجود تالاب بوجاق و شهر گندمان استان چهارمحال و بختیاری به واسطه تالاب گندمان به دو شهر تالابی ایران که پیش از این در فهرست قرار گرفته بودند یعنی بندر خمیر استان هرمزگان به واسطه تالاب خور خوران و شهر ورزنه استان اصفهان به علت وجود تالاب گاوخونی اضافه شده و موفق به دریافت عنوان شهر تالابی از سوی کنوانسیون شده‌اند.
شعار امسال کنوانسیون رامسر تلنگری به آینده مشترک انسان‌هاست
او ضمن اشاره به شعار امسال کنوانسیون رامسر که «حفاظت از تالاب‌ها برای آینده مشترکمان» انتخاب شده است، می‌گوید: تخریب تالاب‌ها منجر به تخریب چرخه تنوع زیستی و تعمیق فقر اقتصادی برای انسان‌ها می‌شود که از مهم‌ترین تهدیدها علیه آینده انسان است.
تالاب‌ها منشا بالقوه افزایش گرد و غبار
مدیر کل دفتر حفاظت و احیای تالاب‌ها در پایان با بیان اینکه تالاب‌ها از سخاوتمندترین اکوسیستم‌های کره زمین هستند، می‌گوید: طی ۵۰ سال گذشته بیش از ۳۵ درصد تالاب‌های طبیعی دنیا از بین رفته‌اند و از بین رفتن تالاب‌ها، تنها منجر به حذف یک اکوسیستم طبیعی نمی‌شود. از میان رفتن تالاب‌ها در مناطق خشکی مانند ایران و خاورمیانه یکی از مهم‌ترین عوامل گسترش گرد و غبار است و متاسفانه در ایران یک و نیم میلیون هکتار از تالاب‌ها پتانسیل تبدیل شدن به منشا گرد و غبار را دارند.
تخریب تالاب‌ها نه‌تنها تهدیدی برای محیط‌زیست، بلکه خطری جدی برای امنیت اقتصادی و روانی جوامع انسانی است. در دنیای امروز که بحران‌های زیست‌محیطی هر روز گسترده‌تر می‌شوند، حفظ و احیای تالاب‌ها دیگر یک انتخاب نیست بلکه ضرورتی حیاتی برای بقای نسل بشر است.
انتهای پیام